Παρά την ταχεία ανάπτυξη της τεχνολογίας και το άνοιγμα ψηφιακών χάσματος, το ταχυδρομείο εξακολουθεί να παίζει ζωτικό ρόλο στη σύνδεση των κοινωνιών και τη διατήρηση της ταυτότητάς τους. Γι’ αυτό η ανθρωπότητα γιορτάζει στις 9 Οκτωβρίου κάθε χρόνο την Παγκόσμια Ημέρα Ταχυδρομείου, ως μια ανάμνηση της ίδρυσης της Παγκόσμιας Ταχυδρομικής Ένωσης το 1874. Το 2025, η ημέρα αυτή έχει ως σύνθημα «Το ταχυδρομείο στην υπηρεσία του ανθρώπου», εστιάζοντας στον ρόλο του ως γέφυρα επικοινωνίας, κινητήρια δύναμη και εργαλείο κοινωνικής ένταξης στις πιο ευάλωτες περιοχές.
Δεν μπορεί να κατανοηθεί ο σημερινός σημαντικός ρόλος χωρίς επιστροφή στις θεμελιώδεις βάσεις που έθεσε ο ισλαμικός πολιτισμός κατά την μακραίωνη ιστορία του, αναπτύσσοντας το ταχυδρομικό σύστημα ως πυλώνα διακυβέρνησης, διοίκησης και μεταφοράς γνώσης. Το άρθρο αυτό εξετάζει την ιστορία του ταχυδρομείου στον ισλαμικό πολιτισμό, τις δομές και το ταχυδρομείου.
Ιστορικά αποσπάσματα:
Το ταχυδρομικό σύστημα στον ισλαμικό πολιτισμό αποτελεί έναν από τους βασικούς μηχανισμούς διοίκησης. Εξασφάλιζε την αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ των επαρχιών και της πρωτεύουσας του χαλιφάτου, μεταφέροντας ειδήσεις στον χαλίφη και διατάξεις προς τους διοικητές και αξιωματούχους Η ομαλή λειτουργία του σήμαινε την υποταγή των επαρχιών στο χαλιφάτο, ενώ η διακοπή του από κάποια επαρχία ήταν εκδήλωση ανταρσίας και επανάστασης. Γι’ αυτό οι μουσουλμάνοι από τα πρώτα χρόνια του Ισλάμ έδιναν μεγάλη σημασία στο ταχυδρομείο και έθεσαν τους κανόνες λειτουργίας του.
Ταχυδρομείο στην Προφητική περίοδο:
Παρά την κοινή πεποίθηση ότι το ταχυδρομείο ιδρύθηκε στην δυναστεία των Ουμάγιαντ, νεότερες έρευνες δείχνουν ότι οι ρίζες του προϋπήρχαν. Μετά τη μετανάστευση στη Μεδίνα, ο Προφήτης είχε φρουρούς που μετέφεραν ειδήσεις από τη Μέκκα, με πρώτο τον Αμπντούλα μπιν Άμπι Μπακρ. Επιπλέον, το ταχυδρομείο χρησιμοποιήθηκε για τη διάδοση της Ισλαμικής πίστης πέρα από την αραβική χερσόνησο στο τέλος του έκτου έτους της μετανάστευσης. Ο Προφήτης έστειλε επιστολές σε βασιλιάδες και ηγεμόνες, εμπιστευόμενος αξιόπιστους απεσταλμένους, όπως τον Ντιχία μπιν αλ-Καλμπί προς τον Καίσαρα του Βυζαντίου και άλλους προς το βασιλιά της Περσίας, τη Χώρα του Ομάν και τους ηγεμόνες της Συρίας. Ο συγγραφέας του έργου«οι επιστολές του Προφήτη) αναφέρεται σε εκατοντάδες τέτοιες επιστολές, αποδεικνύοντας πως το ταχυδρομείο είχε διαδοθεί και αποτελούσε μέσο διάδοσης της πίστης.
Ταχυδρομείο κατά την περίοδο των χαλίφηδων:
Κατά την περίοδο αυτή μεγάλωνε η σημασία και η έκταση του ταχυδρομείου καθώς η έκταση του Ισλαμικού κράτους μεγάλωνε και η ανάγκη επικοινωνίας με γειτονικές χώρες γινόταν επιτακτική. Ο Ούμαρ μπιν Αλ-Χαττάμπ ίδρυσε το θεσμό του ταχυδρομείου και ανέθεσε στον «διαχειριστή του ταχυδρομείου» καθήκοντα εποπτείας και μεταφοράς επιστολών προς τις αρμόδιες αρχές. Επίσης, ιδρύθηκαν ταχυδρομικά κέντρα στις πρωτεύουσες των επαρχιών.
Ταχυδρομείο στην περίοδο των Ουμαγιάδων:
Οι χαλίφες της δυναστείας των Ουμαγιάδων συνέχισαν να δίνουν σημασία στο ταχυδρομείο, κυρίως λόγω της επέκτασης των κατακτήσεων και της εμφάνισης εσωτερικών ταραχών. Ο Ιμπν αλ-Τάκτακι στο έργο του «Αλ-Φαχρί φι αλ-Ανσαμπ αλ-Σουλτανίγια» πιστεύει πως ο Μουάβια μπιν Αμπί Σουφγιάν ίδρυσε ταχυδρομείο ώστε να καταφθάνουν τα νέα γρήγορα. Υιοθέτησε τη χρήση σφραγίδων στις επιστολές, μετά από ένα περιστατικό με αλλοίωση ύψους κερδών από έναν υπάλληλο. Ο Αμπντ-αλ-Μαλικ μπιν Μαρουάν οργάνωσε το ταχυδρομείο σταθερά και διόρισε αξιωματούχο για την επίβλεψη. Επίσης, ο Ομάρ μπιν Αλ-Αζίζ ίδρυσε ξενώνες και στάσεις για ανθρώπους και ζώα κατά μήκος των ταχυδρομικών διαδρομών.
Ταχυδρομείο στην Αββασιδική περίοδο:
Οι Αββασίδες θεωρούσαν το ταχυδρομείο κρίσιμο στοιχείο κρατικής λειτουργίας. Ο ιδρυτής Αμπού Τζα‘φαρ Αλ-Μανσούρ ανέφερε τέσσερις βασικούς πυλώνες εξουσίας, μεταξύ των οποίων και τον υπεύθυνο ταχυδρομείου που είχε την ευθύνη των πληροφοριών για τις επαρχίες. Χρησιμοποιήθηκαν άμαξες για μεταφορά στρατιωτικής βοήθειας στα πεδία μάχης. Ωστόσο, το σύστημα υπονομεύτηκε από πολιτικές αναταραχές.
Για τη δυναστεία των Αββασιδών, το ταχυδρομείο ήταν ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους του κράτους. Αναφέρεται σε λόγια του ιδρυτή Αμπού Τζα’φαρ Αλ-Μανσούρ ότι οι πυλώνες της εξουσίας είναι τέσσερις, ανάμεσά τους ο αξιωματούχος του ταχυδρομείου, που ενημερώνει για τους εργαζόμενους και το λαό με ακρίβεια. Το ταχυδρομείο εξελίχθηκε πολύ και οι ταχυδρομικές άμαξες χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά στρατιωτικών ενισχύσεων σε ταραγμένες περιοχές. Ωστόσο, με τη σταδιακή αποδυνάμωση του Αββασιδικού κράτους και την ανάδυση των Μπουγίδων, η ταχυδρομική υπηρεσία κόπηκε κατά διαστήματα για να αποκρύψει πληροφορίες από το χαλίφη.
Ταχυδρομείο στην περίοδο των Μαμελούκων:
Κατά την εποχή των Μαμελούκων, οι σουλτάνοι παρείχαν ιδιαίτερη προσοχή στο ταχυδρομείο, καθώς η επίθεση των Τατάρων στη Βαγδάτη είχε διακόψει τις εισερχόμενες πληροφορίες. Ο σουλτάνος Μπίμπαρς αναδιοργάνωσε το σύστημα και διόρισε τον Σαρίφ αλ-Ντιν αλ-Καλκασάντι ως γραμματέα, ο οποίος συνέλεγε συνεχή νέα για τους Τάταρους και τους Φράγκους. Ο σουλτάνος απαντούσε στα γράμματα άμεσα, μερικές φορές μάλιστα αφήνοντας το φαγητό του για να εξυπηρετήσει την επικοινωνία.
Ταχυδρομείο: Ρόλοι και Δομές
Μετέφερε πληροφορίες από τις επαρχίες στο κέντρο της εξουσίας. Οι ταχυδρόμοι ήταν μάτια και αυτιά του χαλίφη, παρακολουθώντας τη συμπεριφορά των κυβερνητών και της τοπικής κοινωνίας, μεταφέροντας ειδήσεις για τις στρατιωτικές εξελίξεις, τις εσωτερικές ταραχές και θανάτους αξιωματούχων για την αντικατάστασή τους. Αυτό επέτρεπε στην κεντρική διοίκηση να παρακολουθεί την κατάσταση και να παίρνει αποφάσεις ανάλογες με τις συνθήκες.
Οι χαλίφες έδιναν μεγάλη σημασία στην επιλογή των υπευθύνων του ταχυδρομείου, θέτοντας αυστηρά κριτήρια, όπως η πίστη και η αξιοπιστία. Ο Ιμπν Κουντάμα αναφέρει ότι ο υπεύθυνος του ταχυδρομείου πρέπει να είναι άνθρωπος έμπιστος, όχι απαραίτητα λόγιος ή επιστήμονας, αλλά κάποιος που εμπνέει εμπιστοσύνη και μπορεί να κρατήσει τα μυστικά του κράτους.
Επιπλέον, ο ταχυδρόμος πρέπει να διαθέτει διαίσθηση και ευφυΐα, να καταλαβαίνει τι αποκρύπτουν οι τοπικοί άρχοντες και εχθροί, να είναι επινοητικός, να γνωρίζει τη χώρα και τη γλώσσα του τόπου αποστολής, να γνωρίζει τις ιδιαιτερότητες των μεταφορικών μέσων όπως περιστέρια, άλογα και μουλάρια, και να είναι ανθεκτικός ώστε να μην προδίδει μυστικά αν συλληφθεί.
Η Ιεραρχική Πυραμίδα:
• ο υπεύθυνος ταχυδρομείου, διοριζόμενος από τον χαλίφη, που εξέδιδε και παρέλαβε επιστολές, επιτηρούσε το προσωπικό και συνέλεγε πληροφορίες για το κράτος.
• οι ταχυδρόμοι στην περιφέρεια, που συγκέντρωναν πληροφορίες για τους τοπικούς άρχοντες.
• οι επιθεωρητές και οι ειδοποιητές που έστελναν αναφορές για τη λειτουργία του ταχυδρομείου και τη διακίνηση των επιστολών.
• οι αγγελιοφόροι που μετέφεραν τις επιστολές πεζοί.
• οι πράκτορες και κατάσκοποι που βοηθούσαν στη συλλογή πληροφοριών.
• οι πρέσβεις, που είχαν αναλάβει τις εξωτερικές σχέσεις και επέλεγαν οι χαλίφες.
Μέσα μεταφοράς:
Τα μέσα ταχυδρομείου ήταν ποικίλα:
• το ταχυδρομείο με τα άλογα, γνωστό ως «ουλάκ», όπου οι ιππείς άλλαζαν υποχρεωτικά άλογα κάθε τέσσερα μίλια, και προτιμήθηκε ως μέσο ταχύτατης μεταφοράς έναντι των καμηλών που χρησιμοποιήθηκαν στα πρώτα χρόνια.
• το ταχυδρομείο με τους πεζούς, που εκτελούνταν από εύρωστα και υγιή άτομα με μεγάλη ταχύτητα, σύστημα που αναπτύχθηκε στον καιρό των Μπουγίδων.
• το ταχυδρομείο με περιστέρια, το λεγόμενο «περιστέρι ταχυδρόμος» ή «Zajil», με εκπαιδευμένα πουλιά ειδικά επιλεγμένα σύμφωνα με κριτήρια που έθετε ο γνωστός λογοτέχνης “Al jahid” στο έργο του «Al-Hayawan». Οι επιστολές δενόντουσαν σφιχτά στο φτερό ή την ουρά, και συνήθως έστελναν δύο περιστέρια την ίδια επιστολή με απόσταση περίπου δύο ωρών, για λόγους ασφάλειας.
Συμπέρασμα:
Η ταχυδρομική υπηρεσία ήταν μια ζωτική δομή στον ισλαμικό πολιτισμό, συνέδεε τις επαρχίες με την πρωτεύουσα και προστάτευε το κράτος από κινδύνους και αναταραχές, μεταφέροντας ειδήσεις για ανταρσίες και κινήσεις εχθρών.
