Ο Προφήτης Μουχάμμαντ στην δυτική λογοτεχνία 2

Η λαϊκή φαντασία που συχνά μπλέκει το μύθο με την ιστορική αλήθεια και τους θρύλους με την πραγματικότητα, συνέχισε να επηρεάζει τους ευρωπαίους συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το Ισλάμ.

Του: Δρ. Χάσαν Αλ Αμράνι (Μαρόκο).

Για να κατανοήσουμε την εικόνα του Ισλάμ στη σύγχρονη δυτική λογοτεχνία, πρέπει να γνωρίσουμε τις ρίζες της εικόνας αυτής όπως εμφανίστηκε στα παλαιότερα κείμενα και να ερευνήσουμε τα διαδοχικά στάδια τα οποία διήρθε η δυτική λογοτεχνία που ασχολήθηκε με το Ισλάμ.Οι μελετητές ομοφωνούν ότι το παλαιότερο κείμενο της δυτικής λογοτεχνίας που αναφέρεται στην Ανατολή, είναι το γαλλικό έπος «Το τραγούδι του Ρολάν», ένα από τα πιο φημισμένα και πλούσια σε θεματολογία έπη της δυτικής λογοτεχνίας, του οποίου το θέμα είναι κατάλληλο για τον προσδιορισμό της εικόνας του Ισλάμ, στη μεσαιωνική Δύση.Τα γεγονότα του έπους εκτυλίσσονται γύρω στο 778μ.Χ. στη Σαραγόσα της σημερινής Ισπανίας, η οποία εκείνη την εποχή ήταν ένα από τα ισλαμικά εμιράτα της Ανδαλουσίας.

Το λαϊκό αυτό έπος περιλαμβάνει κάποιες λανθασμένες κι επικίνδυνες εικονοποιήσεις του Ισλάμ.Πράγμα που έκανε ένα δυτικό μελετητή, τον Πιέρ Ζονάν, να παρατηρήσει τις αλλοιώσεις της ιστορικής αλήθειας από τους μύθους και τις φαντασιώσεις.Παρατηρούμε ότι η ουσία της σύγκρουσης στο έπος αυτό είναι η θρησκεία.Η μάχη διεξάγεται ανάμεσα στους πιστούς χριστιανούς και τους ειδωλολάτρες μουσουλμάνους.Όπως ήταν σύνηθες στο μεσαίωνα, το έπος δεν κάνει καμία διάκριση ανάμεσα στον άραβα, τον τούρκο και τον πέρση, ούτε ανάμεσα στο μουσουλμάνο και τον ειδωλολάτρη.Όλοι αυτοί αποκαλούνται Σαρακηνοί.Η λαϊκή φαντασία συμπληρώνει την εικόνα, επιλέγοντας τα ονόματα των μουσουλμάνων.Ο Πιέρ Ζονάν παρατηρεί ότι το όνομα του μουσουλμάνου πρίγκηπα Balignant αποτελείται από το εβραϊκό όνομα Μπάαλ, το αραβικό ’λι και πιθανότατα από τ’ όνομα κάποιου σπουδαίου γάλλου άνδρα.

«Το τραγούδι του Ρολάν» δεν κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στα χαρακτηριστικά των χριστιανών και των μουσουλμάνων, όπως συμβαίνει στα έπη που προβάλλουν τις διαφορές των δύο αντιπάλων.Κάποιες φορές όμως μεγαλοποιεί την ασχήμια των μουσουλμάνων και τους γελοιοποιεί.Έτσι ο Απίζμ παρουσιάζεται ως υπερβολικά μαύρος και τα μάτια του Βαλσερόν απέχουν το ένα απ’ το άλλο κατ’ αφύσικο τρόπο.

Όσον αφορά το δόγμα, το έπος ισχυρίζεται ότι οι χριστιανοί είναι οι κάτοχοι της αλήθειας και σύμφωνα μ’ αυτή αντιμετωπίζουν το ψεύδος των μουσουλμάνων.Για παράδειγμα ο Ρολάν λέει: «Οι ειδωλολάτρες στην πλάνη τους και οι χριστιανοί στον ίσιο δρόμο τους»(στίχος 1015).Επίσης ο Καρλομάγνος υψώνει τη φωνή του, εμψυχώνοντας τους άνδρες του: «Εμπρός γάλλοι μου… νάτοι οι ειδωλολάτρες…ούτε η θρησκεία τους θα τους ωφελήσει σε τίποτα… ούτε το μέγεθος του στρατού τους»(στίχοι 3335-3339).Έτσι ανατρέπεται η ιστορική αλήθεια και το έπος καλύπτεται από φαντασιώσεις.Οι μουσουλμάνοι μετατρέπονται σε ειδωλολάτρες που λατρεύουν τρεις διαφορετικούς θεούς, το Μουχάμμαντ, τον Απολλάν και τον Τερβακάν.Οι θεοί αυτοί απεικονίζονται στους ναούς τους με είδωλα.Διαβάζουμε στο έπος ότι οι μουσουλμάνοι «ύψωσαν το άγαλμα του Μουχάμμαντ πάνω σε μιναρέ κι όλοι οι ειδωλολάτρες προσεύχονταν σ’ αυτόν και τον λάτρευαν»(στίχοι 853-854).

Δε θα βρούμε πιο εύστοχο σχολιασμό για τους στίχους αυτούς από την παρατήρηση του ρώσου οριενταλιστή Αλεξέι Τζουράφσκι ο οποίος λέει: «ο κύκλος της ευρωπαϊκής φαντασίας αναπτύσσεται συνεχώς ώσπου φτάνει να ισχυριστεί ότι το Ισλάμ δανείστηκε τη χριστιανική ιδέα της Αγίας Τριάδας και την έθεσε σ’ ένα ειδωλολατρικό κι όχι μονοθεϊστικό πλαίσιο.Όσοι προωθούν αυτή τη θεωρία, υποστηρίζουν ότι οι μουσουλμάνοι λατρεύουν τρία αόρατα όντα(τζίνι) ή τρία μεγάλα είδωλα που φέρουν τα ονόματα Μαχομίτ, Απόλλων και Τρυφώνιος (δηλαδή Μουχάμμαντ, Απολλάν και Τερβακάν, όπως αναφέρονται στο «τραγούδι του Ρολάν»).

Στην πραγματικότητα, οι θρύλοι αυτοί συνιστούν μια τραγική ειρωνεία, διότι ο Προφήτης Μουχάμμαντ ο οποίος πολέμησε τη λατρεία των ειδώλων περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο και γκρέμισε όλα τα ειδωλολατρικά σύμβολα στη Μέκκα, μετατρέπεται στη φαντασία των χριστιανών σε είδωλο που λατρεύεται από τους οπαδούς του, οι οποίοι αποκαλούνται σαρκαστικά κι υποτιμητικά «δούλοι της Σάρας» και «γιοί της δούλας».

Στις σπάνιες περιπτώσεις που το έπος αναφέρεται στην ηρωϊκή στάση κάποιων μουσουλμάνων, αυτή παρουσιάζεται μ’ έκπληξη κι απορία.Για παράδειγμα: «Ω!Θεέ μου!Τι ιππότης που θα γινόταν αν ήταν χριστιανός».Ο στίχος αυτός μας θυμίζει τους σταυροφόρους που επέστρεφαν απ’ την ανατολή και διηγούνταν πως γνώρισαν εκεί ένα πρίγκηπα με ευγενή ηθική που μάλλον πρέπει να ήταν χριστιανός, εννοώντας το Σαλαδδίνο.

Η λαϊκή φαντασία που συχνά μπλέκει το μύθο με την ιστορική αλήθεια και τους θρύλους με την πραγματικότητα, συνέχισε να επηρεάζει τους ευρωπαίους συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το Ισλάμ.Όπως στο θεατρικό έργο «Ελ Σιντ» του γάλλου συγγραφέα Κορονί το οποίο διαδραματίζεται, όπως και «Το τραγούδι του Ρολάν», στην Ισπανία.

Η επίδραση αυτή δεν εμφανίζεται μόνο στη γαλλική λογοτεχνία.Ο Τζουράφσκι παρατηρεί ότι «κάποια παραδοσιακά χριστιανικά σύμβολα αποδίδονται στο Ισλάμ, αλλά με αρνητική σημασία.Όπως το περιστέρι, το οποίο στο χριστιανισμό συμβολίζει το ’γιο Πνεύμα(κατά Λουκάν 3/22).Σε διάφορες ευρωπαϊκές διηγήσεις, το σύμβολο αυτό αποδόθηκε στο Ισλάμ, αλλά με διαφορετική συμβολική σημασία από την αρχική χριστιανική.Σύμφωνα με μια από τις θρυλικές αυτές διηγήσεις, ο Μουχάμμαντ είχε εκπαιδεύσει το περιστέρι να τρώει τους κόκκους του σταριού από το χέρι του, προκειμένου να πείσει τους άραβες ότι το στέλνει το ’γιο Πνεύμα το οποίο τον εμπνέει.Η συγκεκριμένη διήγηση διαδόθηκε τόσο πολύ, ώστε ο άγγλος ποιητής Τζον Λυντγκάιτ (15^ος αιώνας) ο οποίος συνέταξε μια βιογραφία του Μουχάμμαντ, αποκαλεί το περιστέρι αυτό «λευκό γάλα».Το αστείο αυτό παραμύθι εμφανίζεται και στο βιβλίο «Παγκόσμια Ιστορία».Επίσης, στη δεύτερη σκηνή της πρώτης πράξης του θεατρικού έργου του Σαίξπηρ «Ερρίκος ο δ΄» διαβάζουμε ότι ο βασιλιάς Κάρολος ο β΄ απευθύνεται στην Ιωάννα της Λωραίνης φωνάζοντας: «Πώς το περιστέρι ενέπνευσε το Μουχάμμαντ; Εσένα μπορεί να σ’ εμπνεύσει ο αετός».

Ο αιγύπτιος Αμπάς Μ. Αλ Ακκάντ, μνημονεύει αυτό το παραμύθι με το περιστέρι όταν αναφέρεται στην επιρροή της Ανατολής στο έργο του Σαίξπηρ και στις γνώσεις του Σαίξπηρ σχετικά με την ανατολή και το Ισλάμ, λέγοντας: «Ο Σαίξπηρ δεν γνώριζε τίποτα περισσότερο για την ιστορία, τους τόπους και τις καταστάσεις της ανατολής απ’ ότι οι σύγχρονοι του ευρωπαίοι.Οι γνώσεις τους βασίζονταν σε πληροφορίες που μετέδιδαν οι σταυροφόροι κι άλλοι περιηγητές κατά την επιστροφή τους.Έτσι, για το Σαίξπηρ, η ανατολή είναι ο τόπος των αρωμάτων και των μυστηρίων, των πνευμάτων και των Τζιν που εγκαταλείπουν την Ινδία, για να περιπλανηθούν και να διασκεδάσουν στα εδάφη της δύσης κι έπειτα να επιστρέψουν πίσω.