Ο Προφήτης Μουχάμμαντ στην δυτική λογοτεχνία 3
Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από την κυριαρχία του ρομαντισμού στη λογοτεχνία της δύσης.Η στροφή προς τους πνευματικούς θησαυρούς της ανατολής ήταν ένα είδος ρομαντισμού.Γι’ αυτό το λόγο η επίδραση της Ανατολής γενικά και του ισλαμικού πολιτισμού πιο ειδικά, στους συγγραφείς αυτούς ήταν πολύ μεγάλη
Δρ. Χάσαν Αλ Αμράνι (Μαρόκο).
Ο άλλος μεγάλος δυτικός ποιητής που επηρεάστηκε απ αυτά τα στοιχεία, ήταν ο ιταλός Δάντης Αλιγκέρι που έγινε γνωστός για το έργο του «Η Θεία Κωμωδία».Οι ισλαμικές ρίζες της «Θείας Κωμωδίας» όπως η ιστορία της ανάβασης του Προφήτη στους ουρανούς (Αλ Ισρά ουα Αλ Μιιράτζ) και η «Επιστολή της Συγχώρεσης» του Αμπού Αλ Αλά Αλ Μα,άρι έχουν εντοπιστεί από πολλούς δυτικούς ερευνητές όπως ο γάλλος Ε.Μπλοσέ(1901), ο ιταλός Ενρίκο Τσιρόλι(1949), η ερευνήτρια Μ.Σαχίντι από το Τατζικιστάν και κυρίως ο ισπανός Μ.Α.Παλάθιος στο διάσημο έργο του «Η ισλαμική εσχατολογία στη Θεία Κωμωδία»(1919).Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ν αποσαφηνίσουμε την εικόνα του Ισλάμ σ’ αυτό το πασίγνωστο επικό έργο, το οποίο έδωσε στο συγγραφέα του τη θέση που κατέχει στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
«Η Θεία Κωμωδία» που μας θυμίζει την «Επιστολή της Συγχώρεσης» του Αμπού Αλ Αλά Αλ Μα,άρι, είναι ένα ταξίδι στον άλλο κόσμο με τον παράδεισο και την κόλασή του, όπου κάθε ομάδα ανθρώπων έχει τη θέση της.Στην κόλαση διαμένουν όσοι δε δέχτηκαν το έλεος του χριστιανισμού, ακόμα κι εκείνοι που έζησαν πριν την εμφάνιση του Χριστού, όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας κι ο Αριστοτέλης.Ο ποιητής τους τοποθετεί στην πρώτη βαθμίδα της κόλασης, «για να υποστούν τη μικρότερη δυνατή τιμωρία, εφόσον δεν ευτύχησαν να δεχτούν τη χριστιανική ευλογία».Δεδομένου ότι αυτή ήταν η βάση στην οποία στηρίχτηκε το έπος του Δάντη, ήταν αναμενόμενο όλοι οι μουσουλμάνοι να οδηγηθούν στην κόλαση.Απ’ αυτούς, ορισμένοι όπως ο Αβικέννας, ο Αβερρόης κι ο Σαλαδδίνος υποβάλλονται σe ελαφρά βασανιστήρια, μαζί με τους έλληνες φιλοσόφους, ως ενάρετοι ειδωλολάτρες.
Το Μουχάμμαντ όμως, ο Δάντης τον τοποθετεί στα βάθη της κόλασης μαζί με τον Αλι μπιν Αμπι Τάλιμπ, μια μόλις βαθμίδα πριν τους μεγάλους προδότες της ιστορίας (όπως ο Ιούδας, ο Βρούτος κι ο Κάσιος) και πολύ κοντά στην έσχατη βαθμίδα της κόλασης όπου βρίσκεται ο Σατανάς.
Έτσι ο Δάντης τοποθετεί τον Προφήτη του Ισλάμ μαζί με τους ταραχοποιούς και τους συνωμότες.Η στάση του αυτή δεν είναι παρά μια έκφραση αφοσίωσης στη χριστιανική εκκλησία του μεσαίωνα και μια προσπάθεια υπεράσπισης της επίσημης άποψής της, σύμφωνα με την οποία ο Μουχάμμαντ ήταν ένας αιρετικός της χριστιανοσύνης και το Ισλάμ μια χριστιανική αίρεση μεταμφιεσμένη σε θρησκεία.
Ωστόσο, αυτή η τυπικά στρεβλή εικόνα του Ισλάμ, δεν ήταν πάντα απόρροια της άγνοιας του ισλαμικού κόσμου και του πολιτισμού του.Κάποιες φορές ήταν αποτέλεσμα σκόπιμης διαστρέβλωσης, υποκινημένης από μια βαθιά ριζωμένη εχθρότητα προς το Ισλάμ, τροφοδοτούμενης από τον ίδιο τον κλήρο.Διότι, ένα μεγάλο μέρος της μεσαιωνικής ευρωπαϊκής λογοτεχνίας γράφτηκε από χριστιανούς ιερείς.Κατ αυτό τον τρόπο, η πραγματικότητα παραμορφώθηκε κάποιες φορές συνειδητά και κάποιες άλλες ασυνείδητα.
Χρειάστηκε λοιπόν να περιμένουμε αρκετούς αιώνες μετά το Δάντη, προκειμένου να περιοριστεί αυτή η στρεβλή απεικόνιση της Ανατολής γενικά και του Ισλάμ πιο ειδικά, η οποία στηρίχτηκε στην εχθρότητα και το μίσος.Η αφετηρία της αλλαγής αυτής εντοπίζεται στον 18ο αιώνα.
Η Κατερίνα Μόμζεν λέει: «Η Δύση υιοθέτησε μια εχθρική στάση απέναντι στο Ισλάμ, για περίπου μια χιλιετία, από τον 7ο μέχρι και τον 17ο αιώνα.Τα πρώτα σημάδια της βαθμιαίας αλλαγής άρχισαν να εμφανίζονται περί τα τέλη του 17ου αιώνα. Επειδή οι συγκρούσεις ανάμεσα στο Ισλάμ και το χριστιανισμό δεν άφηναν περιθώριο για μια πιο ψύχραιμη κι αντικειμενική προσέγγιση».
Η αυγή του 18ου αιώνα σημαδεύτηκε από την εμφάνιση δύο αντιμαχόμενων ρευμάτων σκέψης.Το πρώτο ρεύμα υπερασπιζόταν τη θρησκεία και την πίστη και κατήγγειλε την αρχαιοελληνική ειδωλολατρική παράδοση.Το δεύτερο ρεύμα αντιμαχόταν τη θρησκεία και προωθούσε την αθεϊα.Από τη σύγκρουση των δύο ρευμάτων προέκυψαν αντιφατικές κρίσεις, όχι μόνο για το Ισλάμ, αλλά για όλα τα θρησκευτικά δόγματα.Έτσι οι άνθρωποι που εχθρεύονταν το Ισλάμ, εχθρεύονταν στον ίδιο βαθμό και το χριστιανισμό.Κάποιοι μάλιστα χρησιμοποίησαν την εχθρότητα προς το Ισλάμ ως προκάλυμμα, για να επιτεθούν και να γκρεμίσουν τα θεμέλια του χριστιανισμού.Ένας απ αυτούς ήταν ο Βολταίρος, στα συγγράμματα του οποίου, βρίσκουμε αντικρουόμενες απόψεις για το Ισλάμ γενικότερα και για τον Προφήτη Μουχάμμαντ ειδικότερα.
Ο Βολταίρος ήταν απολύτως εχθρικός προς την εκκλησία.Η εχθρότητα του αυτή ήταν το βασικό κίνητρο που τον οδήγησε στη συγγραφή των φιλοσοφικών και λογοτεχνικών του έργων.Γι αυτό η στάση του απέναντι στον Προφήτη είναι αμφιταλαντευόμενη.Διότι ο στόχος του δεν ήταν η επίθεση στον Προφήτη και τη θρησκεία του, αλλά η υποβάθμιση του ρόλου της εκκλησίας και η υποτίμηση του χριστιανισμού.Αυτό είναι φανερό τόσο στα φιλοσοφικά του δοκίμια, όσο και στα λογοτεχνικά του έργα.
Στο δοκίμιό του με τίτλο «Μελέτη της γενικής ιστορίας, των ηθών και του πνεύματος των εθνών», ο Βολταίρος εξυμνεί τον Προφήτη ως έναν από τους τρεις μεγάλους νομοθέτες της ανθρώπινης ιστορίας μαζί με τον Κομφούκιο και τον Ζαρατούστρα.Στο κείμενο αυτό, ο Μουχάμμαντ περιγράφεται ως ένας γενναίος και σοφός άνθρωπος που αγωνίστηκε κι έδωσε ένα βιβλίο το οποίο παραμένει σε ισχύ μέχρι σήμερα.Ταυτόχρονα όμως, επικρίνεται σφοδρά ο Ιησούς και υποτιμάται το χριστιανικό δόγμα.Γίνεται έτσι φανερό ότι ο στόχος του συγγραφέα δεν είναι να υπερασπιστεί το Ισλάμ και να πλέξει το εγκώμιο του Προφήτη του, αλλά να υποβαθμίσει την προσωπικότητα του Χριστού και να επιτεθεί στο χριστιανισμό.
Ωστόσο, η αληθινή άποψη του Βολταίρου για το Ισλάμ και τον Προφήτη, αποκαλύπτεται στο θεατρικό έργο «Mahomet» που εκδόθηκε το 1741.Στο έργο αυτό ο Μουχάμμαντ απεικονίζεται σαν μια φανατική προσωπικότητα που δε γνωρίζει τι θα πει επιείκεια.Όπως λέει ο Τζουράφσκι: «Ο Βολταίρος θεώρησε το Μουχάμμαντ ένα τυπικό δείγμα του θρησκευτικού φανατισμού και της θεοκρατικής τυραννίας, μια προσωπικότητα που εκμεταλλεύεται τους απλοϊκούς ανθρώπους και τις αφελείς πεποιθήσεις τους, για να επιτύχει τους μοχθηρούς της σκοπούς».Σε μια επιστολή του που απευθύνεται στο βασιλιά της Πρωσίας, ο Βολταίρος αναφέρεται σ αυτό το θεατρικό του έργο λέγοντας: «Ο Μουχάμμαντ για μένα, δεν είναι παρά ένας υποκριτής Ταρτούφος που κρατά όπλο».
Η καινούργια οπτική απέναντι στο Ισλάμ, άρχισε ν αποσαφηνίζεται στη δύση, με την έλευση του 19ουαιώνα.Τότε μόνο, κάποιοι συγγραφείς κατόρθωσαν να υπερβούν την εχθρική στάση που κυριαρχούσε για πολλούς αιώνες και μια νέα προοπτική εμφανίστηκε δειλά-δειλά στον Βικτόρ Ουγκώ ως ένα βαθμό και στους Πούσκιν και Γκαίτε πιο τολμηρά κι ανεπιφύλακτα.
Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από την κυριαρχία του ρομαντισμού στη λογοτεχνία της δύσης.Η στροφή προς τους πνευματικούς θησαυρούς της ανατολής ήταν ένα είδος ρομαντισμού.Γι, αυτό το λόγο η επίδραση της Ανατολής γενικά και του ισλαμικού πολιτισμού πιο ειδικά, στους συγγραφείς αυτούς ήταν πολύ μεγάλη.
Ο ίδιος αιώνας όμως στο επίπεδο της πολιτικής ήταν ο αιώνας της πικρής σύγκρουσης ανάμεσα στο χριστιανισμό και το Ισλάμ.Ήταν ο αιώνας της αποικιακής επέκτασης που περικύκλωσε τον ισλαμικό κόσμο από την Ινδία ανατολικά έως το Μαρόκο δυτικά.Η οθωμανική αυτοκρατορία η οποία , εκείνη την εποχή , είχε φτάσει στο σημείο ν αποκαλείται «ο μεγάλος ασθενής»,δεν ήταν σε θέση να προστατέψει τα ισλαμικά βιλαέτια της από τη δυτική αποικιοκρατία.Για τους παραπάνω λόγους η Ανατολή έγινε στα μάτια του δυτικού ανθρώπου, πολλές ανατολές.Υπήρχε η ονειρική ανατολή που ανταποκρινόταν στην επιθυμία του δυτικού ανθρώπου για καθετί συναρπαστικό κι εξωτικό.
Η ανατολή των «Χιλίων και μίας νυχτών», των μυστηρίων, των ρόδινων ονείρων, των πόθων, των χαρεμιών και των κήπων της ηδονής με τις πανέμορφες κι ακόλαστες δούλες.Δίπλα σ αυτήν, υπήρχε μια άλλη ανατολή.Η αντίπαλη ανατολή της τζιχάντ, του Σάιφ Αντ Ντάουλα, του Σαλαδδίνου και της κραυγής του μουφτή που καλεί σε πόλεμο.Η ανατολή των λαβάρων που ανεμίζουν και των στρατών που αποκρούουν τους σταυροφόρους.
Υπήρχε επίσης ο άγγλος ποιητής Ράντιαρντ Κίπλινγκ(1865-1936) ο οποίος επέμενε ότι: «Η Ανατολή είναι Ανατολή και η Δύση είναι Δύση και δε συναντιούνται ποτέ».Απέναντι σ αυτή την άποψη υπήρχε ο Γκαίτε(1749-1832) ο οποίος ισχυρίστηκε:
«Όποιος γνωρίζει τον εαυτό του και τους άλλους
παραδέχεται πως η ανατολή κι η δύση
δεν μπορούν να χωριστούν.
Θα ήθελα να ηρεμήσω
και να παραμείνω ευτυχισμένος
ανάμεσα στους δύο αυτούς κόσμους,
διότι η κίνηση ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση
είναι το καλύτερο βασίλειο».