Ο Προφήτης Μουχάμμαντ στην δυτική λογοτεχνία 4
Είτε πρόκειται για θρησκευτικό ευρωκεντρισμό είτε για κοσμικό.Ο σύγχρονος κοσμικός δυτικός επιτίθεται στην ισλαμική μαντήλα, όπως έκανε παλιότερα ο θρήσκος δυτικός,διότι αισθάνεται ότι κάθε πολιτισμική ταυτότητα που κινείται εκτός του κύκλου του δικού του πολιτισμού, συνιστά εχθρό που απειλεί τη δική του ταυτότητα.
Δρ. Χάσαν Αλ Αμράνι (Μαρόκο).
Στο βιβλίο του «Η Ανατολική Συλλογή», ο Γκαίτε σχολιάζει την ανατολή και τον ισλαμικό πολιτισμό, ενώ ο σύγχρονός του γάλλος Βικτώρ Ουγκώ, συνέταξε επίσης μια ποιητική συλλογή για την ανατολή με τον τίτλο «Τα Ανατολίτικα».Είναι βέβαιο ότι ο Ουγκώ είχε ευρεία γνώση της Ανατολής και του ισλαμικού πολιτισμού και η επίδραση του Κορανίου είναι φανερή στο έργο του.Επίσης γνώριζε την αραβική και περσική ποίηση, διότι στην εισαγωγή του βιβλίου του παραθέτει το στίχο του πέρση ποιητή Χάφιζ από το Σιράζ που λέει:
«Ακούστε, θα σας πω πράγματα από την καρδιά».Παρ όλα αυτά, υπάρχουν δύο εικόνες της ανατολής στο έργο του Ουγκώ.Η πρώτη εικόνα είναι αυτή της ανατολής της εξωτικής ομορφιάς, της ποίησης, της μαγείας και της γοητείας.Κάποιες φορές και της ευγενικής ιπποσύνης.Έτσι όταν περιγράφει τις μάχες και τις κατακτήσεις του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, μιλάει για την πυγμή και τη γενναιότητά του, παρομοιάζοντάς τον μ ένα δυτικό Μουχάμμαντ.Η δεύτερη εικόνα είναι αυτή της αντίπαλης ανατολής των πολέμων, της εχθρότητας προς το χριστιανισμό, της λαγνείας και της τυραννίας.Ο Ουγκώ επιτίθεται στο φερετζέ της μουσουλμάνας στο ποίημά του «Το Πέπλο».
Το ποίημα έχει τραγικό χαρακτήρα και είναι ουσιαστικά ένας διάλογος που εκτυλίσσεται μεταξύ τεσσάρων αρρένων αδερφών και της αδερφής τους.Στο τέλος του ποιήματος τα τέσσερα αδέρφια αποφασίζουν να σκοτώσουν την αδερφή τους επειδή επέτρεψε στον άνεμο να σηκώσει το φερετζέ της.Αυτή η στάση που κρατά ο ποιητής ο οποίος έζησε το 19ο αιώνα, μας βοηθάει ν αναλύσουμε τη στάση του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου απέναντι στην ισλαμική μαντήλα και να κατανοήσουμε την αντίληψή του για το θέμα αυτό.Τα βασικά στοιχεία που καθορίζουν τη συμπεριφορά του δυτικού ανθρώπου απέναντι στην ισλαμική κοινωνία είναι η φαντασία του και το ευρωκεντρικό σύμπλεγμα.
Είτε πρόκειται για θρησκευτικό ευρωκεντρισμό είτε για κοσμικό.Ο σύγχρονος κοσμικός δυτικός επιτίθεται στην ισλαμική μαντήλα, όπως έκανε παλιότερα ο θρήσκος δυτικός,διότι αισθάνεται ότι κάθε πολιτισμική ταυτότητα που κινείται εκτός του κύκλου του δικού του πολιτισμού, συνιστά εχθρό που απειλεί τη δική του ταυτότητα.
Απ αυτή την οπτική γωνία παρατηρούσε ο γάλλος Ουγκώ την ανατολή.Ο ρώσος Πούσκιν όμως, τηρεί μια τελείως αντίθετη στάση, γκρεμίζοντας αυτή τη διπλή εικόνα που παρουσιάζει το Ισλάμ ως δύο αντιμαχόμενες οντότητες.Διότι ο Πούσκιν δε στρέφεται προς την ανατολή από ρομαντική διάθεση.Κοιτάζει προς αυτήν, απαλλαγμένος από το βάρος της εχθρότητας που υποδαύλιζε μαζί με την εκκλησία η επικρατούσα στη δυτική Ευρώπη αποικιοκρατική νοοτροπία σχετικά με τον ισλαμικό κόσμο.Παρατηρεί την ανατολή, υπερβαίνοντας τις συνέπειες της αποικιοκρατικής πραγματικότητας κι αντιμετωπίζει τον ισλαμικό πολιτισμό με θετικό τρόπο.Εκδηλώνει το θαυμασμό του για το Κοράνι, χωρίς να περιορίζεται στη σταχυολόγηση κάποιων εκφράσεων του Κορανίου, όπως έκανε ο Ουγκώ, στο ποίημά του «Το Παιδί».Κατορθώνει να υπερβεί αυτό το στάδιο και να προχωρήσει σε κάλεσμα των ανθρώπων ν αφομοιώσουν τις αρχές του Κορανίου, δίνοντας ο ίδιος το παράδειγμα αφού εφάρμοζε πρακτικά τις αρχές αυτές στην καθημερινή του ζωή.Σε αντίθεση με τον Ουγκώ, οι επιρροές του Ισλάμ στον Πούσκιν είναι εμφανείς, καθώς ο ίδιος υποστήριζε τη γυναικεία ισλαμική ενδυμασία και τη μαντήλα.Παρ ότι ανήκε στην αριστοκρατική τάξη, ήταν ευαισθητοποιημένος σχετικά με τους κινδύνους της απρεπούς ενδυμασίας και της ανάμιξης των δύο φύλων.Ο ίδιος μάλιστα σκοτώθηκε σε μονομαχία τιμής, διότι σύμφωνα με κάποιες φήμες, η σύζυγός του διατηρούσε σχέσεις με τον αντίπαλό του, ενώ δεν έπαψε ποτέ να καλεί στην αγνότητα.
Όσον αφορά τα γυναικεία ζητήματα, ο ποιητής εμπνεύστηκε από τους στίχους του κορανικού κεφαλαίου(σούρα) Αλ Αχζάμπ(οι συνασπισμοί), για να γράψει τους παρακάτω στίχους:
«Ω! αγνές σύζυγοι του προφήτη,
πόσο διαφέρετε απ’ τις άλλες συζύγους.
Ακόμα και το φάντασμα της προστυχιάς,
ταράζει τη γλυκιά σας ηρεμία.
Ζήστε μες την αγνότητα,
το πέπλο της παρθενίας σας σκεπάζει.
Διατηρήστε τις καρδιές σας πιστές,
μες την ευδαιμονία της ντροπής και της εντιμότητας.
Και μην αφήνετε τα πονηρά βλέμματα των απίστων,
να πέσουν πάνω στα πρόσωπά σας».
Η εικόνα του Ισλάμ που παρουσιάζει ο Πούσκιν στα ποιήματά του, είναι τελείως διαφορετική από τη συνηθισμένη στη δυτική λογοτεχνία.Στα κείμενα του Πούσκιν, η δυσπιστία, η καχυποψία και η εχθρική στάση απέναντι στον ισλαμικό πολιτισμό αντικαθιστώνται από την αγάπη, τη συμπάθεια, την εκτίμηση και την ανοχή.Απ’ αυτή την άποψη είναι σημαντικό να διαβάσει κανείς τα ποιήματα του Πούσκιν
«Ο Προφήτης» και «Αποσπάσματα απ’ το Κοράνι», προκειμένου να κατανοήσει ότι ο ποιητής κατάφερε να υπερβεί την τυπική εικόνα του Ισλάμ που κυριαρχούσε στη δυτική φαντασία για περισσότερο από μία χιλιετία κι άνοιξε πρακτικά το δρόμο για ένα σοβαρό πολιτισμικό διάλογο.Ωστόσο, η επίδραση του Ισλάμ στη ρωσική λογοτεχνία, δεν περιορίζεται μόνο στα γραπτά του Πούσκιν.Συναντάται επίσης, στο μεγάλο συγγραφέα Λέων Τολστόι, αλλά και στον ποιητή Πονίν, ο οποίος ασχολήθηκε λεπτομερώς με τα περιστατικά της ζωής του Προφήτη.Ο Πούσκιν όμως, ήταν εκείνος που ενδιαφέρθηκε περισσότερο και κατανόησε βαθύτερα το πνεύμα και τον πολιτισμό του Ισλάμ.
’λλος ένας μεγάλος δυτικός ποιητής, που αγαπούσε το Ισλάμ και τους άραβες, ο Γκαίτε, εμπνεύστηκε από την κορανική διήγηση του Αβραάμ με τ αστέρια και τους πλανήτες, για να γράψει τα εξής:
«Δεν μπορώ να σας μεταδώσω το συναίσθημα αυτό,
ούτε να σας κάνω να το νιώσετε.
Ποιός θ’ ακούσει την ικεσία μου;
Ποιός θα δει το μάτι που προσεύχεται;
Κοιτάξτε,
νάτος ο φιλικός Δίας, λάμπει στον ουρανό.
Γίνε εσύ ο κύριος μου,
γίνε εσύ ο θεός μου,
με χαιρετάει με στοργή.
Περίμενε, περίμενε!
Μην απομακρύνεις το βλέμμα σου.
Ορίστε; Πώς είναι δυνατόν ν’ αγαπήσω κάποιον που μου κρύβεται;
Ευλογημένη σελήνη, καθοδηγήτρια των αστέρων!
Γίνε εσύ η κυρία μου,
γίνε εσύ η θεά μου.
Εσύ που φωτίζεις το δρόμο, μη μ’ εγκαταλείπεις,
μη μ’ αφήνεις στο σκοτάδι,
παραπλανημένο, ανάμεσα σε παραπλανημένους.
Κι εσύ, ω! Ήλιε, αναμμένη σπίθα,
στην οποία προσεύχεται η φλεγόμενη καρδιά.
Γίνε εσύ ο θεός μου,
εσύ που φωτίζεις όλα τα πράγματα,
οδήγησε τα βήματά μου.
Ακόμα κι εσύ, θαυμάσιε, δύεις;
Βαθύ σκοτάδι με τυλίγει.
Ανέβα, ω! Καρδιά γεμάτη αγάπη, στο Δημιουργό σου.
Γίνε εσύ ο Κύριος μου,
γίνε εσύ ο Θεός μου,
εσύ που αγαπάς όλη την πλάση,
εσύ που δημιούργησες εμένα, τον ήλιο, τη σελήνη,
τ’ αστέρια, τη γη και τον ουρανό».
Με τους στίχους αυτούς ο Γκαίτε, υποστηρίζει το μονοθεϊστικό δόγμα.Οι γνώσεις του Γκαίτε σχετικά με το Ισλάμ δεν ήταν επιδερμικές.Το Ισλάμ είχε εισχωρήσει τόσο βαθιά στην ποίησή του, ώστε κάποιοι μελετητές αναρωτήθηκαν αν ήταν ο ίδιος μουσουλμάνος.Η Κατερίνα Μόμζεν λέει: «Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, ο Γκαίτε ενδιαφερόταν ιδιαιτέρως για το Ισλάμ και είχε μελετήσει το Κοράνι ‘ έπειτα απ’ το Ευαγγέλιο ‘ περισσότερο από τις Ιερές Γραφές των άλλων θρησκειών.Στην ηλικία των εικοσιτριών ετών, ο Γκαίτε έγραψε ένα υπέροχο ποίημα που εγκωμιάζει τον Προφήτη Μουχάμμαντ, ενώ στα εβδομήντα του ανακοίνωσε ότι θέλει να γιορτάζει ταπεινά, την ιερή νύχτα στην οποία αποκαλύφθηκαν οι πρώτοι στίχοι του Κορανίου στον Προφήτη.Διάφορα λόγια που είπε ή έγραψε κατά καιρούς ο Γκαίτε, ενισχύουν αυτή την υπόθεση:
1.Το 1820, όταν η νύφη του έπασχε από μία ανίατη ασθένεια, έγραψε σ έναν απ τους φίλους του, με ύφος που προδίδει μεγάλη πίστη στη μοίρα και το κισμέτ, λέγοντας: «Δεν μπορώ να πω τίποτε άλλο εκτός του ότι προσπαθώ να καταφεύγω στο Ισλάμ».
2.Το 1831, μια φίλη του ζήτησε τη συμβουλή του σχετικά με την πανδημία της χολέρας που εξαπλωνόταν παντού.Ο Γκαίτε απάντησε λέγοντας: «Κανείς δεν μπορεί να συμβουλέψει τον άλλο σχετικά με το θέμα αυτό.Ο καθένας παίρνει την απόφαση που του ταιριάζει.Όλοι μας τελικά, ζούμε στο Ισλάμ(υποταγή στο θέλημα του Θεού), όσο κι αν διαφέρουν οι μέθοδοι που χρησιμοποιούμε για να ενισχύσουμε τις αποφάσεις μας.
3.Το 1820, έγραψε σ’ ένα φίλο του τα εξής λόγια: «Το Ισλάμ είναι η δοξασία την οποία θ αναγνωρίσουμε όλοι μας αργά ή γρήγορα».
4.Επίσης είπε: «Αν η σημασία του Ισλάμ είναι η παράδοση στα χέρια του Θεού, τότε όλοι μας ζούμε και πεθαίνουμε μουσουλμάνοι».Εκτός από τα παραπάνω, η επίδραση του Ισλάμ είναι σαφής στο έργο του Γκαίτε «Η Ανατολική Συλλογή».