Το Αραβικό Υπόβαθρο της Δυτικής Φιλοσοφίας και Επιστήμης 3
Η μετάδοση, διάδοση και διάσωση της αρχαίας ελληνικής επιστημονικής και φιλοσοφικής γνώσης και ο τρόπος που αυτά συντελέστηκαν.
Το ελληνοαραβικό μεταφραστικό κίνημα έδωσε το έναυσμα για παρόμοιες μεταφράσεις από τα αραβικά στα λατινικά και από τα αραβικά στα μεσαιωνικά ελληνικά, αλλά με διαφορετικές εξελίξεις και αποτελέσματα λόγω, φυσικά, των διαφορετικών ιστορικών συνθηκών κάτω από τις οποίες συντελέστηκαν αυτές οι μεταφράσεις.
Η μετάφραση από τα αραβικά στα λατινικά τον 12ο και 13ο αιώνα ήταν πολύ περισσότερο εκτενής απ ό, τι αυτή από τα ελληνικά στα αραβικά. Τα κέντρα και οι εστίες μετάφρασης ήταν αφ ενός γεωγραφικά και χρονολογικά διασκορπισμένα και αφ ετέρου ποίκιλαν περισσότερο, όπως επίσης ποίκιλε και η πρόσληψη των μεταφράσεων. Ωστόσο, το ιστορικά σημαντικό κίνημα μεταφράσεων από τα αραβικά στα λατινικά έλαβε χώρα στη χριστιανική Ισπανία το 12ο αιώνα με την επανάκτηση του Τολέδο το 1085 και της Σαραγόσα το 1118.
Οι ιστορικοί λόγοι αυτού του μεταφραστικού κινήματος έχουν να κάνουν με τις τοπικές συνθήκες εκείνη την περίοδο. Οι μεταφραστές του 12ου αιώνα έψαχναν για αραβικά χειρόγραφα στην Ισλαμική Ισπανία, την Ανδαλουσία (Αλ Ανταλούς) και, φυσικά, επηρεάστηκαν από τις ανδαλουσιανές προτιμήσεις και προκαταλήψεις στην επιλογή των έργων προς μετάφραση. Ένας από τους κύριους λόγους για τον οποίο ανέλαβαν αυτήν τη μεταφραστική πρωτοβουλία ήταν, συνεπώς, η μίμηση των μουσουλμάνων Αράβων της Ισπανίας και οικειοποίηση των γνώσεών τους, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι δεν αναζήτησαν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του ισλαμικού κόσμου τις πιο επίκαιρες εξελίξεις στις επιστήμες που τους ενδιέφεραν, αλλά επέλεξαν παρωχημένα έργα για μετάφραση. Ωστόσο, η τοπική σημασία αυτού του μεταφραστικού κινήματος αποκτά ευρύτερη σπουδαιότητα μόνο στο πλαίσιο της διεθνούς πολιτικής και της συνακόλουθης ιδεολογίας της εποχής, δηλ. στο πλαίσιο των σταυροφοριών, τις οποίες κήρυξε ο πάπας το 1906.
Αυτό συνέβη επειδή η επανάκτηση περιοχών της Ισπανίας, και ειδικότερα του Τολέδο, δεν ήταν παρά μια αντανάκλαση της κατάληψης από τους σταυροφόρους περιοχών των Αγίων Τόπων κατά την ίδια περίοδο. Οι πόλεμοι της reconquista στην Ισπανία απέκτησαν νέο χαρακτήρα το 12ο αιώνα: μεταμορφώθηκαν σε σταυροφορία από τους πάπες, οι οποίοι άρχισαν να παρέχουν άφεση αμαρτιών στους συμμετέχοντες στον αγώνα εναντίον των μουσουλμάνων στην Ανδαλουσία.
Αυτές οι πολεμικές και πολιτικές επιτυχίες των χριστιανών και η αυξημένη ιδεολογική ένταση που επέφεραν δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα στην οποία η πολιτισμική λαφυραγώγηση μπορούσε να εκληφθεί ως επάξια λεία. Για τους χριστιανούς κατακτητές πόλεων όπως η Σαραγόσα και το Τολέδο και για τους κατά τόπους επισκόπους που ήταν επικεφαλής τους και επιχορήγησαν τις μεταφράσεις, η στρατιωτική κατάκτηση αυτών των πόλεων από μόνη της δε θα μπορούσε να επιφέρει το κύρος, το οποίο οι πόλεις απολάμβαναν υπό μουσουλμανική κυριαρχία, διότι έλειπε η πολιτισμική συνιστώσα.
Οι μεταφράσεις και η οικειοποίηση της μουσουλμανικής επιστήμης και φιλοσοφίας ‘ όχι όμως οποιασδήποτε μουσουλμανικής επιστήμης και φιλοσοφίας (φερ’ ειπείν ολόκληρης ή της πιο εξελιγμένης), αλλά ακριβώς η επιστήμη και φιλοσοφία της Ανδαλουσίας, και ακόμη πιο συγκεκριμένα, αυτές του Τολέδο και της Σαραγόσα ‘ ήταν αυτές που παρήγαγαν το απαιτούμενο πλεόνασμα πολιτισμικού κύρους.
Η αρχική ώθηση για τις αραβολατινικές μεταφράσεις ήταν, κατά συνέπεια, τοπική και αποτελούσε μέρος της ιδεολογίας των σταυροφοριών και ειδικότερα της ανάκτησης της Ισπανίας. Αυτό είναι φανερό από το γεγονός ότι οι πρώιμοι χορηγοί των μεταφράσεων στην Ισπανία ήταν οι τοπικοί επίσκοποι των διαφόρων πόλεων όπως η Σαραγόσα, το Τολέδο, κλπ.
Ωστόσο, όπως και στην περίπτωση των αραβοελληνικών μεταφράσεων, για να αποκτήσει ιστορική σημασία το μεταφραστικό κίνημα έπαιξαν ρόλο περισσότεροι από ένας παράγοντες. Στην περίπτωση της Ευρώπης ένας αποφασιστικός παράγοντας ήταν η άνοδος της αστικής τάξης που συνέπεσε με την περίοδο των πρώτων μεταφράσεων και η συνακόλουθη ανάπτυξη των πανεπιστημίων ως πεδίων ιδεολογικής έκφρασης, διαφορετικής, και όπως αποδείχθηκε, αντίθετης προς αυτήν του κλήρου και της εκκλησίας.
Η γνώση, η οποία είχε μόλις μεταφραστεί από τα αραβικά δεν επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί μόνο ως σύμβολο της επανακτηθείσας κυριαρχίας πάνω στους μουσουλμάνους , αλλά και ως ιδεολογικό εργαλείο με το οποίο η αστική τάξη θα μπορούσε να κερδίσει την ανεξαρτησία της από το μονοπώλιο του κλήρου πάνω στη γνώση.
Η χρήση των αραβολατινικών μεταφράσεων στα πανεπιστήμια, εξασφάλισε κατά συνέπεια, τη μακρόχρονη επιβίωση του μεταφραστικού κινήματος από το 12ο αιώνα έως την Αναγέννηση. Πραγματικά, η μακρά χρονική περίοδος που ονομάζεται «όψιμος μεσαίωνας» μπορεί να θεωρηθεί ως μια περίοδος συνεχούς οικειοποίησης της αραβικής παιδείας από τους Ευρωπαίους.
Αυτή η οικειοποίηση επιτεύχθηκε, κυρίως, μέσω των μεταφράσεων στους όψιμους μεσαιωνικούς χρόνους, ενώ κατά την Αναγέννηση συνεχίστηκε μέσω της άμεσης επαφής ευρωπαίων λόγιων και επιστημόνων με τα ίδια τα αραβικά χειρόγραφα ή τουλάχιστον με άτομα που ήταν φορείς αυτής της αραβικής παιδείας.
Μέχρι και το τέλος της Αναγέννησης, η αραβική επιστήμη συνέχισε να προσφέρει το εφαλτήριο για την ευρωπαϊκή επιστήμη. Η επιστημονική επανάσταση και ο Διαφωτισμός που ακολούθησαν χτίστηκαν πάνω σ’ αυτά τα θεμέλια.
Συγγραφέας: Δημήτρης Γούτας