Το Αραβικό Υπόβαθρο της Δυτικής Φιλοσοφίας και Επιστήμης 4
Η μετάδοση, διάδοση και διάσωση της αρχαίας ελληνικής επιστημονικής και φιλοσοφικής γνώσης και ο τρόπος που αυτά συντελέστηκαν.
Στο ελληνόφωνο Βυζάντιο, η αντιγραφή των ελληνικών μαθηματικών, αστρονομικών και τελικά φιλοσοφικών χειρογράφων που άρχισε στις αρχές του 9ου αιώνα, συνέβη υπό την επίδραση της ζήτησης για τέτοια χειρόγραφα που προξένησε το ελληνοαραβικό μεταφραστικό κίνημα μιας και ’ραβες χορηγοί πλήρωναν μεγάλα ποσά για την εξεύρεση ελληνικών χειρογράφων που περιείχαν τις πολυπόθητες αρχαίες επιστημονικές και φιλοσοφικές πραγματείες. Από το τέλος του 9ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται μεταφράσεις από τα αραβικά στα ελληνικά και περί τον 13ο αιώνα διαθέτουμε, πλέον, πολλά αραβικά έργα που εμφανίζονται στα βυζαντινά ελληνικά.
Οι μεταφράσεις από τα αραβικά στα ελληνικά, ωστόσο, διέφεραν κατά δύο τρόπους από αυτές από τα ελληνικά στα αραβικά και από τα αραβικά στα λατινικά. Πρώτον, τα μεταφρασμένα έργα είχαν να κάνουν κυρίως με αυτό που σήμερα ονομάζουμε απόκρυφες επιστήμες, δηλ. πρακτικές επιστήμες με σκοπό να ελεγχθεί η φύση: αστρολογία και αλχημεία, γεωμαντεία, μαντική και ερμηνεία ονείρων και, επίσης, λίγη πρακτική ιατρική.
Οι αμιγώς θεωρητικές επιστήμες ( με την εξαίρεση της αστρονομίας, η οποία ήταν χρήσιμη για την αστρολογία) και ιδιαίτερα η φιλοσοφία δε μεταφράζονταν. Δεύτερον, και πιο σημαντικό, οι μεταφράσεις γίνονταν κατά κύριο λόγο ανώνυμα, σχεδόν λαθραία θα μπορούσε να πει κανείς και δεν ήταν μέρος μια συντονισμένης δραστηριότητας. Δεν εξελίχθηκαν σε ένα ολοκληρωμένο μεταφραστικό κίνημα που σηματοδοτούσε μια γενικότερη δέσμευση από πλευράς της βυζαντινής κοινωνίας. Ως αποτέλεσμα, το Βυζάντιο δεν απόλαυσε την επιστημονική εξέλιξη που βίωσαν ο ισλαμικός και ο λατινικός κόσμος μέσω των μεταφράσεων.
Αυτό οφείλεται στις διαφορετικές ιστορικές εξελίξεις στις τρεις περιοχές με τις οποίες ασχολούμαστε. Το Ιράκ των πρώιμων Αββασιδών και η Ισπανία του 12ου αιώνα υφίσταντο επαναστατικές ιστορικές αλλαγές, οι οποίες γέννησαν ιδεολογίες που περιλάμβαναν ως απαραίτητη συνιστώσα τη μετάφραση ελληνικών και αραβικών έργων αντίστοιχα.
Η αναγνώριση του ίδιου του γεγονότος των μεταφράσεων και, επομένως, της υπεροχής της ελληνικής και αραβικής κουλτούρας αντίστοιχα, αποτελούσε ένα σημαντικό μέρος αυτών των ιδεολογιών. Σε αντίθεση, καμία από τις ιστορικές αλλαγές που συνέβησαν στο Βυζάντιο δεν είχε τέτοιο χαρακτήρα που να απαιτήσει την υιοθέτηση μιας ιδεολογίας που να έχει σαν απαραίτητο συστατικό μεταφράσεις από τα αραβικά.
Κατά συνέπεια, οι μεταφράσεις από τα αραβικά που μαρτυρούνται ήταν σποραδικές και τυχαίες και, κατά κύριο λόγο, γίνονταν χωρίς παραδοχή του γεγονότος ότι ήταν μεταφράσεις, επειδή μια τέτοια παραδοχή θα σήμαινε την αναγνώριση της υπεροχής της αραβικής κουλτούρας σε σύγκριση με τη βυζαντινή.
Αλλά η βυζαντινή ιστορία ποτέ δεν υπεισήλθε σε μια περίοδο που μια τέτοια άποψη και, κατά συνέπεια, οι αραβοελληνικές μεταφράσεις θα βοηθούσαν τους ηγέτες της να διατηρήσουν τη θέση τους, και γι’ αυτό ποτέ δεν έγινε μέρος της κυρίαρχης ιδεολογίας.
Η σύγχρονη έρευνα παρουσιάζει ενδείξεις ότι, με ιστορικούς όρους, αυτά που σήμερα ονομάζουμε «δυτική» ή «ευρωπαϊκή» επιστήμη και φιλοσοφία χρωστούν πολλά στοιχεία της καταγωγής, των πηγών και της μεθοδολογίας τους στην αραβική φιλοσοφία και επιστήμη, όπως αυτές εξελίχθηκαν μεταξύ του 9ου και του 16ου αιώνα. Πράγματι, αυτό που σήμερα παρουσιάζεται ως δύο αντιτιθέμενοι κόσμοι, ο «δυτικός» και ο «ισλαμικός», είναι στην πραγματικότητα μέρη της ίδιας παράδοσης και αδελφές κουλτούρες.
Συγγραφέας: Δημήτρης Γούτας